Büyük Uygur romanı ''İz’ Türkçe’de: Abdürrahim Ötkür, Kumul isyanını yazdı…

Ali Rıza Özkan
Türk edebiyatını Çince ve Uygurca’ya çevirmesi ile tanınan Rukiye Hacı’nın dilimize kazandırdığı ''İz’ romanı, Uygur edebiyatının büyük yazarı Abdürrahim Ötkür tarafın tarafından yazılmış ve 1986 yılında Çin’de yayınlanmıştı.

Abdürrahim Ötkür’ün ''İz’ romanı, 1911’de Kumul şehrinde Uygur Türklerinin Mançurya istilacılarına karşı Timur Halife (Tömür Helpe) liderliğinde isyan girişimini anlatır. Ötkür’ün eserinde, yaşanmış gerçek bir isyanı bir belgesel titizliğinde okuyucusuna aktarmaya çabalar.

Kumul köylü isyanını anlatırken, Ötkür,  Uygur geleneklerini, kültürünü ve tarihini de neredeyse titiz bir üslupla romanın içinde harmanlar. ''İz’ romanı bu yönüyle de, antropologlar, kültür araştırmacıları, halk bilimciler için kıymetli bir hazinedir.

Timur Halife dağlarda yaşayan Türkleri kendi etrafında birleştirir, örgütler ve bir isyana liderlik yapar.  Uygur Türklerinin ''yeniden doğuş’ olarak tanımladıkları bu isyan hem Ming hanedanı ile işbirliği içerisindeki yerli beylere, hem de Doğu Türkistan topraklarındaki Mançur askeri birliklere karşı büyük bir zafer kazanmıştır.

Aynı dönemde Çin’de ilan edilen cumhuriyet ile birlikte, Uygur Türklerine kendi kaderlerini tayin etme sözü verilmişse de, Sun Yat Sen’in yerine geçen Çan Kay Şek ile birlikte Uygur Türkleri de ihanete uğramıştır.

GÜZEL GÜZELİ AYKIZ İÇİN...
Kumul kent merkezinde, Ming hanedanı ile işbirliği içerisinde hüküm süren Şah Maksut, güzeller güzeli Kazak kızı Aykız’ı kendi oğluna almak ister. Aykız ise, başkası ile sözlüdür. Şeyh Maksut’un adamları buna töreleri de ayaklar altına alarak Kazak kızını ele geçirmeye davranınca Kumul dağlarında isyan ateşi yanmaya başlar.

Aykız yüzünden başlayan gerilim, ardından ağır vergilere ve sebepsiz eziyetlere karşı büyüyen ve sonunda doğrudan Ming hanedanını hedef alan bir isyana dönüşür. İsyana önderlik yapan Timur Halife, çevre köyleri ve kentleri de birleştirmeyi başarır. Ancak, böyle bir isyanı başarıya ulaştıracak donanıma sahip olmadıkları için, sonunda Urumçi’deki yönetici sınıfın kurnazlıklarına teslim olurlar. İsyan büyük bir katliamla bastırılır.

Uygur köylülerin feodalizme, yerli gericilere karşı mücadelesi bu isyanın bastırılması ile son bulmadı. Aksine, yükselerek devam etti. Ötkür bu romanın başında yer alan ve ne yazık ki, Türkçe çevirisinde bulunmayan şiirinde, tam da bu mücadelenin sürekliliğini anlatıyor:

Genç idik uzun sefere atılıp gittiğimizde biz,

Şimdi ata binecek kadar oldu neslimiz.

Az idik müşkül sefere atılıp çıktığımızda biz,

Şimdi büyük kervan olduk bırakıp çöllerde iz.

Kaldı iz çöller arasında, kâh geçitlerde yine,

Kaldı nice nice aslanlar çölde kabirsiz.

Kabirsiz kaldı demeyin, ılgının kızarmış dalında,

Gül çiçeğe bürünür tan vakti baharda kabrimiz.

Kaldı iz, kaldı menzil, kaldı uzakta hepsi,

Çıksa fırtına, savrulsa kumlar gömülmez izimiz.

Dönmez kervan yolundan gerçi atlar pek zayıf,

Bulacak hiç olmazsa, bu izi bir gün nevrimiz,

Ya evrimiz…

YENİLİKÇİ, FOLKLORİK BİR TARİH ROMANI
Şiiri, Abdürrahim Ötkür’ün ''İz’ romanı üzerine yüksek lisans tezi hazırlayan Derya Ersöz’ün çevirisinden buraya aldım. Roman üzerine yazılan çok sayıda bilimsel makalenin yanında, bir de Özgür Ay tarafından yazılmış doktora tezi var.

Uygur edebiyatı ve halk bilimi konusunda sanıyorum ülkemizde en geniş araştırmaları yapan Prof. Dr. Alimcan İnayet de ''İz’ romanında verilen folklorik unsurlara özellikle dikkat çekiyor. ''İz’ romanı, bir bakıma Uygur yaşantısı, düğün ve ölüm adetleri, inanç ritüelleri, halk hekimliği gibi halk bilimi araştırmaları için çok değerli bilgilerin aktarımını da yapıyor.

Eseri edebiyat yönüyle, tarih yönüyle olduğu kadar kültür ve halk bilimi yönüyle de değerli kılan unsurlar, ''İz’ romanını son zamanlarda yayınlanmış en ilginç romanlardan birisi yapıyor.