Ru Ling gök kubbelerde vakit geçirmeyi seviyor. Ona göre eski Çin evlerinin bu avluları sıcak ve nemli bir günde bulunmak için mükemmel bir yer.
"Havadar, serin ve iyi gölgelendirilmişler"
Ru, 2014'ten 2021'e kadar Çin'in doğusundaki Anhuieyaletinin Guanlu köyünde asırlık ahşap çerçeveli bir evde yaşadı. Uzun yıllar klimalı binalarda yaşadıktan ve çalıştıktan sonra hayatını değiştirmek için oraya taşınmış.
"Yaz aylarında evimin doğal serinlik hissi çok ferahlatıcıydı ve modern dünyada nadir bulunan bir şeydi" diyor. "Ayrıca eve sakinleştirici ve zen bir hava kattı."
Ru, evin gökyüzü boşluğunun bu serinletici etkiyi yaratmaya yardımcı olduğunu söylüyor. Sıcak havalarda gökyüzü kuyularının faydalarını överken yalnız değil. Araştırmalar, Çin'in güneyindeki bazı gökyüzü kuyularının içindeki sıcaklıkların dışarıya göre önemli ölçüde daha düşük olduğu - 4,3C'ye kadar düştüğü görülmüştür.
Günümüzün hızla kentleşen Çin'inde giderek daha az sayıda insan gök kubbeli konutlarda yaşamaktadır, çok katlı binalardaki ve kule bloklarındaki klimalı daireler başlıca ev biçimleridir.
Ancak geleneksel Çin mimarisine olan ilginin yeniden canlanması, gök kubbeli bazı tarihi binaların modern zamanlar için restore edilmesine yol açıyor. Bu arada, hükümetin teşvikiyle inşaat sektöründe düşük karbonlu yenilikler ülkede bir trend haline gelirken, bazı mimarlar yeni binaları daha serin tutmaya yardımcı olmak için gökyüzü kuyularından ve diğer geleneksel Çin mimari özelliklerinden ilham alıyor.
Eskiye dönüş artıyor
Modern binaların serin kalmasına yardımcı olmak isteyen mimarlar, gökyüzü kuyularından ilham alıyor
Gökyüzü kuyusu veya Mandarin dilinde "tian jing" (天井), güney ve doğu Çin'deki geleneksel evlerin tipik bir özelliğidir. Kuzey Çin avlusu ya da "yuan zi "den (院子) farklı olarak, bir gökyüzü kuyusu daha küçüktür ve dış ortama daha az maruz kalır.
Çin'deki Nanchang Üniversitesi Dergisi tarafından 2010 yılında yayınlanan bir makaleye göre, bu evler genellikle Ming (1368-1644) ve Qing (1644-1911) hanedanlarından kalma evlerde görülüyor ve farklı nesil akrabaları barındırmak üzere tasarlanıyor.
Bir gökyüzü kuyusunın boyutu ve tasarımı bölgeden bölgeye değişse de, neredeyse her zaman dikdörtgen şeklindedir ve bir evin çekirdeğinde yer alır. Ya dört tarafı odalarla ya da üç tarafı artı bir duvarla çevrilidir. Bazı büyük evlerde birden fazla gökyüzü kuyusu bulunur.
Sichuan, Jiangsu, Anhui ve Jiangxi gibi güney ve doğu Çin'in geniş bölgelerindeki tarihi konutlarda nispeten yaygındırlar. En iyi korunmuş olanlardan bazıları, günümüz Anhui ve Jiangxi arasında yayılan tarihi bir bölge olan Huizhou'da (徽州) bulunabilir.
Klima yokken gökyüzü kuyuları vardı
Gökyüzü kuyular, klimanın var olmadığı bir dönemde binaları soğutmak için tasarlanmıştır. Bir gökyüzü kuyusu evinin üzerinde rüzgar estiğinde, açıklıktan iç mekana girebilir. Dış hava genellikle iç havadan daha soğuk olduğundan, gelen esinti duvarlardan aşağı katlara iner ve açıklıktan yükselip çıkan daha sıcak iç havanın yerini alarak hava akışları yaratır.
55 yaşındaki Yu Youhong, 30 yılı aşkın bir süredir eski Huizhou'nun bir parçası olan Jiangxi eyaletinin Wuyuan ilçesindeki gökyüzü evlerini restore ediyor. Çin Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından tanınan somut olmayan kültürel mirasın mirasçısı olarak, gökyüzü evleri hakkında zengin bir bilgi birikimine sahip.
Bir gökyüzü kuyusunun temel amaçlarının ışığın içeri girmesini sağlamak, havalandırmayı iyileştirmek ve yağmur suyunu toplamak olduğunu söylüyor. Huizhou'da gökyüzü kuyusunun küçük ama uzun olduğunu ve etrafındaki odaların sıcak günlerde güneş ışığını engelleyerek gökyüzü kuyusunun alt kısmının serin kalmasını sağladığını ekliyor.
Bu arada, evin içindeki sıcak hava yükselebilir ve "tıpkı bir baca gibi çalışan" gökyüzü boşluğunun üzerindeki açıklıktan kaçabilir.
Yu, "Eski Huizhou evlerinin zemin katı normalde çok yüksek tavanlıdır ve doğrudan gökyüzü boşluğuna bakar, bu da havalandırma için iyidir" diyor. "Bazı varlıklı ailelerin iki, hatta üç gökyüzü kuyusu vardı, bu da daha iyi havalandırmaya sahip olmalarını sağlıyordu."
Çin'de gökyüzü kuyusu binaları yüzlerce yıldır var olmasına rağmen, son zamanlarda modern tesisleri tercih eden insanlar tarafından genellikle unutuldular. Ancak son yirmi yılda, geleneksel Çin kültürünün yeniden canlanmasının bir parçası olan geleneksel Çin mimarisinin yeniden canlanması nedeniyle, gökyüzü kuyusu binaları geri dönüş yapıyor.
Yu tarafından restore edilen gökyüzü kuyusu evlerinden biri Wuyuan ilçesindeki Yan köyünde bulunuyor. Bir zamanlar terk edilmiş olan 300 yıllık ev, 2015 yılında İngiltere'den eski bir pazarlama müdürü olan Edward Gawne ve Çinli eşi Liao Minxin tarafından satın alındı. Çift, Yu'nun yardımıyla üç katlı evi 14 odalı bir butik otele dönüştürdü.
Gawne ve Liao tüm konuk odalarına klima taktırmış olsalar da, gökyüzü kuyularını çevreleyen ortak alanları orijinal hallerinde tutmuşlar: mühürsüz ve doğal hava akışlı. Gawne, klima olmadan bile gökyüzü boşluğu alanlarının yaz aylarında çok rahat olduğunu söylüyor. "Herkes eve adım attığında ne kadar doğal bir serinlik olduğunu fark ediyor."
Yu, özellikle sürdürülebilirlik yeni binalar için önemli bir unsur haline geldikçe, havalandırma ve aydınlatma işlevleri nedeniyle gökyüzü kuyularının mimari bir özellik olarak genç nesiller arasında "giderek daha popüler" olmasını beklediğini söylüyor.
Baca etkisi havayı temizliyor
Doğal rüzgar olmadığında bile, "baca etkisi" nedeniyle bir gökyüzü kuyusu evinin içinde hava sirkülasyonu gerçekleşir. gökyüzü kuyusu üstü ve altı arasındaki sıcaklık farkı, gökyüzü kuyusu içindeki sıcak havanın yükselmesi ve odalardaki daha soğuk havayı gökyüzü kuyusunın altına çekmesi anlamına gelir.
Herkes eve adım attığında ne kadar doğal bir serinlik olduğunu fark ediyor - Edward Michael Gawne
Günümüzde Çin'in Guangxi, Guangdong ve Hainan eyaletleriyle kuzey ve orta Vietnam'ı kapsayan tarihi bir bölge olan Lingnan'ın (岭南) daha güneyinde yer alan geleneksel gökyüzü kuyusu evleri, yazların daha uzun ve sıcak geçmesi nedeniyle diğer bölgelere kıyasla daha küçük ve daha derin gökyüzü kuyularına sahiptir.
İç mekan yaşamı ile dış ortam arasında bir geçiş alanı olan gökyüzü kuyusu , sakinleri dışarıdaki sıcak havadan korumak için etkili bir ısı tamponu görevi görür. Ancak gökyüzü kuyusunın soğutma etkisinin en büyük kısmı aslında muhafazada su kütleleri olduğunda ortaya çıkar.
Buharlaşan su sıcak havayı soğutur, bu da buharlaşmalı soğutma olarak bilinen ve Huizhou gökyüzü kuyusunda iyi yansıtılan bir süreçtir. Geçmişte Huizhou'lu aileler yağmur sularını gök kuyularına toplarlardı çünkü böyle bir eylemin zenginliklerini koruyacağına ve artıracağına inanırlardı.
Bu nedenle buradaki gök kuyularının etrafında çatılardan gelen yağmur suyunu tahliye etmek için kanallar bulunmaktadır. Yu'ya göre bazı varlıklı aileler, yağmur suyunun evin ön salonunu toprak altında dolaştıktan sonra evi terk etmesini sağlamak için gökyüzü kuyusunun altına bir drenaj sistemi kazdırmıştır.
Huizhou gökyüzü kuyularının ortasında günlük kullanım ve yangınları söndürmek için su tutmak amacıyla büyük bir taş fıçı da bulunmaktadır.
2021 yılında iki geleneksel Huizhou köyündeki gökyüzü kuyusu konutları üzerinde yapılan bir araştırma, gökyüzü kuyularının içindeki ortalama sıcaklıkların ortalama dış sıcaklıklardan 2,6-4,3C daha düşük olmasının ana nedeninin buharlaştırmalı soğutma olduğunu ortaya koymuştur.
Günümüzde hükümet direktifleri, modern binalarda gökyüzü kuyularının geri dönüşünde kilit bir rol oynamaya başlıyor. Çin merkezi hükümeti 2013 yılından bu yana kaynak tasarrufu sağlayan ve tüm yaşam döngüleri boyunca daha az kirlilik yayan yeşil binalar için baskı yapıyor. 2019 tarihli bir hükümet talimatı, 2022 yılında tamamlanan binaların %70'inin, bir binanın yalıtımının ne kadar iyi olduğu ve yapı malzemelerinin ne kadar çevre dostu olduğu da dahil olmak üzere bir dizi özel kriteri içeren "yeşil" standardını karşılamasını gerektiriyordu.
Mimarlar artık enerji tasarrufu için yeni binalar tasarlarken gökyüzü kuyularının arkasındaki ilkelere bakıyorlar. Çin'in doğusundaki Jinan kentinde bulunan Ulusal Ağır Taşıt Mühendisliği Teknoloji Araştırma Merkezi buna bir örnek. Geçen yıl tamamlanan 18 katlı cam duvarlı kule bloğunun ortasında, beşinci kattan en üst kata kadar uzanan dev bir iç gökyüzü boşluğu bulunuyor. Şanghay merkezli CCDI Group'tan mimarlar, asansörlerin, tuvaletlerin ve toplantı odalarının bu şaftın etrafında yer aldığını, bunun da merkezin aydınlatma ve havalandırmasını iyileştirmeye yardımcı olduğunu ve genel enerji tüketimini azalttığını söylüyor.
Bu arada, sıcak ve nemli yazlarıyla bilinen Sichuan'daki popüler bir turistik köyde, gökyüzü kuyuları ve geniş saçakları olan bir dizi yuvarlak ev bulunuyor.
Bazı gökdelenler, pratiklik kaygısıyla bir avlu inşa etmeden hava akışlarını iyileştirmek için gökyüzü kuyularının havalandırma prensibini kullanmaktadır. Örneğin Guandong eyaletindeki 68 katlı Dongguan TBA Kulesi, gökyüzü kuyularına benzer şekilde işlev gören dahili "rüzgar boruları" ile her kata doğal hava akışı sağlıyor. Kulenin genel müdürü yerel bir gazeteye verdiği demeçte, amaçlarının sadece doğal havalandırma kullanarak binanın sıcaklığını ilkbahar ve sonbaharda rahat tutmak olduğunu söyledi.
Hollanda'daki Leiden Üniversitesi Alan Çalışmaları Enstitüsü'nde çevresel beşeri bilimler alanında doktora sonrası araştırmacı olan ve daha önce mimarlık eğitimi almış olan Wang Zhengfeng'e göre, gökyüzü kuyuları gibi eski "yeşil bilgelik" günümüzün iklime uyarlanabilir tasarımına ve pasif soğutmadaki yeniliklere ilham vermeye devam ediyor. Pasif soğutma, güç kullanmadan bir binayı soğutmak için tasarım ve teknolojiyi birleştiren bir yöntemdir.
Ancak Wang, gökyüzü kuyularını modern tasarımlara dahil etmenin bazı zorluklarına dikkat çekiyor. Doğal aydınlatma, havalandırma ve yağmur toplamayı kolaylaştıran avlu mekanizmalarının iyi bilindiğini, ancak bu ilkelerin uygulanmasının sahaya özgü olması gerektiğini söylüyor.
Geleneksel gökyüzü kuyuları farklı şekil, boyut ve özelliklere sahip olduğundan ve bunlar büyük ölçüde doğal çevrelerine (örneğin, bölgede ne kadar güneş ışığı veya yağış olduğuna) bağlı olduğundan, modern binalara gökyüzü kuyuları eklemek tasarımcıların projelerinin bağlamına ve durumuna duyarlı olmalarını gerektiriyor ve bu da onları evrensel bir çözüm olarak uygulamayı zorlaştırıyor, diye açıklıyor.
"Bu arada, yapay aydınlatma, iklimlendirme ve su temini o kadar kolay kullanılabilir hale geldi ki, çevresel maliyeti pek dikkate almadan bunlara bağımlı hale geldik" diye ekliyor. "Mevcut davranışlarımız üzerinde düşünmeden geçmişten ders alarak sürdürülebilir olmak kolay olmayacak."
Gökyüzü kuyularının modern Çinlilerin neden daha fazla ilgisini çektiği sorulduğunda Wang, avlunun aynı zamanda aileler veya topluluklar için bir toplanma alanı olarak tasarlandığını ve ritüel anlamlar taşıdığını söylüyor. "Belki de yaşam biçimindeki değişiklikler, beton ve cam ormanlarında yaşayan insanlar arasında yerel nostaljiyi de tetikleyebilir."
Kaynak: BBC