Türklüğün kuzey kollarının bölük pörçük yaşamaya çalıştığı Rusya’nın iç bölgeleri ve Kuzey Kafkasya, Türkiye medyası ve akademik hayatında genellikle yer almasa her zaman özellikle takibimizde. 2017 yılında Ruslar, Çeçenistan, Dağıstan ve İnguşetya’da ayrılıkçı hareketleri bitirdiklerini söyleyerek, erken bir zafer ilan ettiler ama hala korku Kafkas dağlarında bekliyor. Ruslarla işbirliği yapan Kadirov gibiler şimdilerde yozlaşmış düzene kendilerini uydurmuş, koltuklarını koruma derdindeler. Ukrayna Savaşı’nda Kuzey Kafkasya halkları önemli kayıplar verdiler ve Eylül 2022’de Putin’in ilan ettiği 300 bin kişilik seferberliğe karşı yaygın protestolar oldu. Savaşın yükü arttıkça, kontrolü kaybetme riski de artıyor. Savaş, Rusların içerdeki zayıflığını belirgin hale getirdi ve çökme yönünde ilerliyorlar. Avrupa ve Kafkasya’dan Orta Asya’ya herkes büyük hesaplar için Ukrayna Savaşı’nın sonucundan çok Putin’in kaderini bekliyor. Bu makalede, Kuzey Kafkasya’daki gelişmelere odaklanacağız. Orta Asya ve Çin cephesi için hazırlanan senaryoları ve Rusya’yı çökertme stratejisini önümüzdeki hafta anlatacağız.
Bilinmeyen Kafkasya
Kafkasya genellikle Kuzey ve Güney diye iki bölümde ele alınır. Kuzey ve Güney Kafkasya, ayrı bölgeler gibi algılanır ama bölgenin merkezinde olan Kafkas Dağı ayırıcı nitelikte değildir yani Kafkasya bir bütündür. Bununla beraber, etno-dil farklılıkları yanında bölgenin tarihi ve coğrafyası da oldukça karmaşıktır. Kafkasya’da yaşayan etnik grupları; Türk kökenliler, Hıristiyan Milletler ve Müslüman olan Kafkas kavimleri olarak üçe ayırabiliriz. Bu grupların açılımları şu şekildedir;
- Türk grupları; Azerbaycan Türkleri, Kumuk, Karaçay, Balkar, Nogay, Kundur, Ahıska (Mesket) Türkleri.
- Müslüman Kafkas kavimleri; Osetler, Çeçenler, Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, Çerkezler, Adigeler, Tatlar, Talışlar, Lezgiler, Dargınlar, Laklar, Rutullar, Agular, Sokurlar, Tabarasanlar.
- Hıristiyanlar; Gürcüler, Ermeniler, Abhazlar, Osetler, Asuriler, Udiler.
Güney Kafkasyalı Türkler, Azerbaycan Türkleri ve Ahıska Türkleridir. Kafkasya Türklerinin nüfus bakımından en kalabalık kısmını Azerbaycan oluşturur. Azerbaycan Türkleri; Azerbaycan, Gürcistan ve Dağıstan’da yaşarlar.
Azerbaycan Türklerinden sonra Kafkasya’daki en kalabalık Türk grubu, Kumuklardır. Kumuklar, Nogaylar, Karakalpaklar ve Kırgızlar genellikle Dağıstan’da yaşamaktadırlar. Kundurlar; Hazar, Terekemeler ise yoğun olarak Dağıstan’ın Derbend çevresinde yaşamaktadırlar. Stavropol Türkleri, Türkmen göçleriyle Stavropol’e gelip yerleşen Türklerdendir. Karaçay Türkleri, Karaçay-Çerkez Özerk Bölgesinde, Balkarlar ise Kabardey-Balkar (Kabardino-Balkar) Özerk Bölgesinde yaşarlar. Kıpçak aşiretleri bugünkü Azerbaycan Türklerinin atalarıdır. Türk boyları özellikle Güney Kafkasya’nın doğusuna yerleşmiştir. Gerek Asya’da gerek Avrupa’da yaşayan Türklerin büyük çoğunluğu bugün de Rusya’nın sınırları içindedir.
Harita 1: Kafkasya İdari Bölümleri
2010 yılı nüfus sayımına göre Kuzey Kafkasya bölgesinin nüfusu 9.428.826 idi. 2020 yılında yayınlanan resmi verilere göre, Kuzey Kafkasya bölgesinin nüfusu 16.070.000 olup, bu Rusya nüfusunun %11’ine tekabül etmektedir. Krasnodar ve Stavropol bölgeleri çıkarıldığında Kuzey Federal Kafkasya bölgesinin 2020 yılı gerçek nüfusu 9.967.301 olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılına göre nüfus 1 milyon kişi artmıştır. En fazla nüfus artışı İnguşetya (%23), Çeçenistan (%16.5), Dağıstan (%6.9) görülürken, Kabardino-Balkar (%1) ve Stravropol (%0.6) hafif artış olmuştur. Kuzey Osetya-Alanya (%-2.2) ve Karaçay-Çerkezya (%-2.6) bölgelerinde ise nüfus azalmıştır. Sosyal ve ulaştırma alt yapı eksikliği ile işsizlik bölgeden göçlerin en önemli nedenleri arasındadır.
Yukarıdaki rakamlar Rus resmi yayınları olup, yapılmış bir nüfus sayımının sonuçları değildi. Rusya, 2020 yılında yapılması planlanan nüfus sayımını COVİD-19 gerekçesi ile bir kez daha erteledi. Verilen rakamlar ve yapılan toprak bölge düzenlemeleri iki amaca yöneliktir; Kafkas halklarının kimlik bütünlüğünü engellemek ve Sovyet döneminden kalma etnik-ulusal bölünmeleri devam ettirmek. Adige, Kabard, Çerkez gibi etnik kimlikler kendi bağımsız devletlerini kurma peşindedir.
Tablo 1: Rusya ve Kuzey Kafkasya Nüfus Durumu (2010-2020) (Bin Kişi)
Kaynak: Vera V. Minenkova, Anna V. Kazalleva, Population of the North Caucasus at the Present Stage: Indicators of Regional Differentiation, Journal of Geography, Politics and Society, (2020), 10(4), 23-32.
Kuzey Kafkasya’da Çeçenistan, Dağıstan ve İnguşetya en çok öne çıkan bağımsızlık arayan cumhuriyetlerdir. Bu coğrafyadan en az iki Türk (Balkar ve Karaçay) devleti ortaya çıkabilir. Bunun yanında “Tek Halk-Tek İsim-Tek Gelecek” sloganı ile bütün etnik grupların bağımsız bir Kafkasya Devleti içinde toplanması düşüncesi de vardır.
Kuzey Kafkasya’da bugün
Günümüzde Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerindeki en önemli ortak sorun, yerli ulusal yönetici kadroların oluşturulmasında yaşanan zorluk, bölge dışından etnik bir Rus yöneticinin atanmasıdır. Putin yönetiminin özerk cumhuriyetlerde yerli yönetici sınıfı ortaya çıkarma konusunda, Yeltsin yönetiminden farklı olarak, daha müdahaleci bir yöntem izlemektedir. Bu dönemde, merkezden atanmış yöneticileri üç sınıfta değerlendirmek mümkündür;
(1) Yönettiği cumhuriyetteki baskın etnik grubun temsilcisi olup aynı zamanda ordu veya kolluk kuvvetlerinde kariyer sahibi olanlar. (Eski FSB subayı olan önceki İnguşetya Cumhurbaşkanı Murat Zazikov).
(2) Modernleşmeci ekonomik kariyere sahip olup kalkınma konularına ağırlık verenler. (Eski Kabardey-Balkarya Cumhurbaşkanı Arsen Kanokov).
(3) Bir şekilde “hanedanlık” diyebileceğimiz “güvenilir” aileler üzerinden birkaç nesildir bu federe birimlerin yönetiminde söz sahibi olanlar. (Çeçenistan başkanı Ramazan Kadirov’dur.
Moskova yönetimi, başından itibaren çok etnikli bir yapıya sahip olan Rusya’da açıktan etnik kimlik (Rus) kartını oynamanın tehlikesini fark ederek, etnik kimlik ve dili yeni devlet ideolojisinin temel taşları hâline getirmekten uzak durmaya çalışmıştır. Bu bağlamda Moskova, Kuzey Kafkasya’daki halklar da dâhil olmak üzere, ülkedeki bütün etnik grupların “Rusya vatandaşı” kimliğini kabullenmelerini sağlamaya çalışmaktadır. Ancak, bu projenin başarılı olduğunu söylemek mümkün değildir. Dolayısıyla Kuzey Kafkasya’nın entegrasyon sorunu, muhtemelen uzun yıllar boyunca Moskova’nın başını ağrıtmaya devam edecektir.
Rusya’nın federatif sistem içinde milliyetlerle kurduğu ilişkisi çok farklı; merkezi planlama ve kontrolün baskın durumda. Elin üstünde el, iradenin üstünde irade var. Bazen atanmışlar seçilmişlerin patronu, bazen Siloviki her şey. Hâlihazırda pratikte cumhuriyetlerin otonomik karakterleri aşındırılıyor. Putin, başkan olur olmaz önce Çeçenistan’daki savaşın gölgesinde cumhuriyetlerde başkanların halkoyuyla seçilmesine son verdi. 2019’da çıkartılan dil yasası ile 35 resmi dilden 34’ünde anadilde zorunlu eğitim seçmeli derse dönüştürüldü. Dersler de haftada iki saate indirildi.
2019 yılında Tataristan başkanın görevden alınmasına Kazan Tatarları gibi Kafkasya ve Sibirya’nın çoğu bölgesinden protestolar geldi. Tatar ve İnguşların Putin “yurtsever merkeziyetçiliği”ne muhalefeti bir derece sürüyor. Putin ve onun yönetici kastı “büyük birleşmiş anavatan” propagandasını maksimum düzeyde hala yürütüyorlar. Bütün finansal ve idari vasıtalar bu ideolojinin desteklenmesine yatırım yapmış durumdalar. Karşı çıkan her entelektüel güç “yabancı ajan” olarak damgalanıyor, hafızayı uyandıracak ve baskıya karşı gelecek tüm kurumlara totaliter düzenlemeler uygulanıyor. Kafkasya Cumhuriyetlerinde merkezi binalar sürekli azalıyor.
Ukrayna Savaşı ve Kuzey Kafkasya
27 Ekim 2022 tarihi itibarı ile Ukrayna’da Güney Rusya’dan en az 850 kişi öldürüldü ve bunun 536 kişisi Kuzey Kafkasya, 314 kişisi Güney Federal Bölgesinden. Dağıstan’dan ölenlerin sayısı ise 240.
En fazla savaş zayiatını Dağıstan vermesine rağmen, kendine kahramanlık hikâyeleri yazan Çeçen lider Ramazan Kadirov oldu. Kuzey Kafkasya, Rusya için alternatifi olmayan bir asker deposu çünkü işsizlik Rusya’nın diğer bölgelerinden daha çok. İnguşetya’da işsizlik %30’un üzerinde. Savaş öncesinde bölgelerden alınacak asker sayısı için bir kota vardı ama savaş başlayınca Dağıstan’ın işsiz gençleri öne çıktı ve pek çoğu tabut içinde döndü.
Rusya’nın son 300 bin kişilik seferberlik ilanı kapsamında Çeçenler zaten acemi asker kotalarını çoktan doldurmuşlardı. Kadirov, Ukrayna Savaşı’nın başlangıcından beri Putin’e Çeçen vahşiliğinin Ukrayna direnişini kıracak en iyi çare olduğu gösterisi yapıyor. Gerçek şu ki Ukrayna’da Rusya adına savaşanların çoğu Müslüman ve fakir insanlar. Ön cephede Tataristan, Buryatya, Çeçenistan, Dağıstan ve diğer azınlık bölgelerinden fakir çocuklar var. Rusya adına savaş en çok fakir Müslüman ve Türk kökenli aileleri vuruyor. St. Petersburg ve Moskova’daki zengin aileler ise resmi makamlar ile temasları ve rüşvet sayesinde çocuklarını savaşa göndermiyor. Ama ülkenin her yerinden seferberliğe tepki var. Kuzey Kafkasya kadar, Sibirya, Yakutistan hatta Kuzey Kore sınırındaki Vladivostok’ta gösteriler yapıldı. Kuzey Kafkasya’daki protestolar da özellikle Dağıstan dikkati çekti ve buradaki gösterilerin asimetrik olarak diğer cumhuriyetlere yayıldığı görüldü.
21-30 Eylül 2022 tarihlerinde Rus seferberliği ve Çeçenistan lideri Ramazan Kadirov’a karşı Kuzey Kafkasya genelinde gösteriler, internet aktivizmi, sivil karışıklıklar ve polisle çatışma izlendi. 21 Eylül’de Grozni’de başlayan gösteriler, 22 Eylül’de Dağıstan (Babayurt) ve Kabardino-Balkaria (Baksan)’a yayıldı. 23 Eylül’de Kadirov, bölgede seferberliğin ertelendiğini açıkladı. 25 Eylül’de ise Dağıstan’ın başkenti Mahaçkale’de gösteriler kitlesel hal aldı, polisle çatışma yaşandı. Göstericiler, seferberliğin durdurulmasını istendi. 25 Eylül’de Dağıstan lideri Melikov, seferberlik ilanı kapsamında bazı hataların yapıldığını açıkladı. 30 Eylül’e kadar devam eden gösterilere askeri birlikler yanında FSB, çeşitli tutuklamalar ile müdahil oldu. Gösterilerden Ukrayna Savunma Bakanlığı ve CIA sorumlu tutuldu.
Rusya desteğine muhtaç hale getirilmiş cumhuriyette askerlik hizmeti tıpkı spor faaliyetleri gibi sosyal hareketliliğin ana vasıtalarından birisi. Dağıstan’a verilen kota sınırlı olmasına rağmen, insanlar askere gitmek için rüşvet veriyor. Bahar 2021’de Dağıstan’dan 3 bin kişi askere alındı. 2020 yılında tüm Rusya’dan 60 bin kişi askere alınmıştı. Mart 2022’de Dağıstanlı acemi askerler Ukrayna Savaşı için eğitiliyorlardı. Maaşlar bir er için 117 bin Ruble (2 bin $) ile bir subay için 215 bin Ruble (2.3 bin $) arasında değişiyordu. Hâlbuki 2021 yılında Cumhuriyette ortalama maaş 32 bin Ruble (377 $) civarında idi. Gençlerin savaşa gitme nedeni ne siyasi ne de finansal idi; yalnız kalmamak ve korkak gibi görülmemek için gittiler.
Çuvaş Cumhuriyetinde askere alınan 100 kişi ise Putin kendilerine ödemeyi vaat ettiği 195 bin Ruble (3.160$) reddetti. İtirazların nedeni paraların ödenmiyor olması ve savaş bölgesinde doğrudan ölüme gidecekleri endişesi.
Rus propagandası Kuzey Kafkas gençlerini asimile etmek için “Kardeş” kelimesini kullanıyor ve çocuklar artık bu kelimeden irkiliyor. Son zamanlarda ise “kardeş ulus” kelimesi kullanılmaya başlandı ve bu daha ürkütücü bulunuyor. Öğrenciler arasında Ukrayna Savaşı’nda Rus zaferi “Z” harfi ile tanımlanıyor. Gençler, Putin savaşı kazanırsa kendilerinin düşman ilan edileceğini ve Navalny gibi 15 yıl hapse gideceklerini düşünüyorlar.
Ukrayna Savaşı, Dağıstan toplumunu böldü. Rusya’daki herkes gibi çoğu Rusya’nın savaşını faşizm ile mücadele olarak görüyor. Dağıstan halkı özgür değil. Geçmiş dönemlerde politika gereği olan pek çok şey suç kapsamına alınmış. Ancak, ülkenizde bir şeyler olurken politika dışında kalmanız da mümkün değil. Ama sansür yasaları insanları sessiz kalmaya zorluyor.
21 Eylül 2022’de Putin’in askeri seferberlik ilanından hemen sonra Dağıstan’ın bazı noktalarında en hızlı, en büyük ve çok ısrarlı protesto gösterileri başladı. Babayurt’ta otoban yolu kesildi, asker ve polisle çatışmalar oldu. Sonraki günlere çatışmalar Hasyurt ve Mahaçkale’ye yayıldı. Babayurt ve Hasyurt’ta 500 bin kişi kadar Kumuk Türkü yaşıyor. Çoğu Kumuk savaşa gitti, bazıları öldürüldü bazıları ise savaşmayı reddetti. Geri dönenler tekrar gönderilmek istenince en çok tepkiyi onlar verdiler. Aileler savaşa gidince neler olacağını biliyorlar, çatışma kaçınılmaz. Zaten seferberlik en çok Kumuk ve Avarları vuruyor. Üstelik Avarların yönetimle arası iyi olduğundan kendileri yerine Kumukların gönderilmesi ayrıca gerilim yaratıyor. Ruslar ise bir yandan, seferberliği destekleyen, Büyük Rusya söylemi olan karşıt gösteriler düzenliyor. Protestocular Kiev ve Washington’un adamı olmakla suçlanıyor. Ama kimse savaşmak ve Putin için ölmek istemiyor.
Makalenin devamı ve geniş versiyonu için;
https://www.academia.edu/90103984/Kuzey_Kafkasyada_yeni_bir_bahar_bekleniyor