Ülkemizin yeni çevre sorunu: Geri dönüşüm

"Türkiye Avrupa'nın plastik çöplüğü değil."

Bu eleştiri, Türkiye'de son zamanlarda sık sık duyuluyor. Nedeni ise Türkiye'ye Avrupa'dan her yıl binlerce ton plastik atık ithal edilmesi. Avrupa İstatistik Kurumu (Eurostat) verilerine göre Türkiye 2019'da 580 bin ton, 2020'de 660 bin ton, 2021'de 580 bin ton Avrupa'dan atık ithal etti. Bu rakamlar Avrupa'nın atık ihracatının yaklaşık yüzde 30'larına denk geliyor.

Türkiye, atık ithalatında üç yıldır üst üste birinci sırada yer alırken geri dönüşüm konusunda ise Avrupa'da son sıralarda. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) rakamlarına göre Türkiye'nin geri dönüşüm oranı sadece yüzde 12.

Peki Türkiye geri dönüşümde geride olmasına rağmen neden bu kadar çok atık ithal ediyor?

Kahve severlere iklim şoku: Fiyatlar tavan yapacak

Türkiye neden plastik atık ithal etmeye başladı?

Plastik atık ithalatı, Türkiye'nin gündemine Çin'in 2017'de ithalat yasağı kararı almasının ardından girdi. Bu tarihe kadar tüm dünyadaki plastik atıkların yüzde 80'ini ithal eden Çin, ithalatını önemli ölçüde kısıtlama kararı aldı. Çin hükümetinin bu kararı almasının başlıca nedeni, atık plastikten elde edilen geri dönüşüm malzemesinin kalitesiz olmasıydı.

"Kalitesiz ürün" imajından kurtulmak isteyen Çin, atıkların kontrolünü tam olarak sağlayamıyor, ayrıca merdivenaltı üretimlerle çevre kirliliği oluşuyordu. Nihayetinde getirilen yasaklar 2018'de uygulamaya konuldu.

Atıklar daha sonra Hindistan ve Endonezya gibi diğer Asya ülkelerine kaydı. Ancak bu ülkeler de bir süre sonra plastik atık ithalatına yasaklar koydu. Sonrasında ise atıklar büyük oranda Türkiye ve Vietnam gibi ülkelere gönderilmeye başlandı.

Ucuz hammadde temin edilmesi

Türkiye'de de atık ithalatıyla birlikte plastikten ucuz hammadde temini için geri dönüşüm konusunda bir sektör oluşmaya başladı.

Sayıştay'ın Ocak 2022 tarihli Plastik Atık Yönetimi raporuna göre Türkiye'nin son yıllardaki plastik atık ithalatındaki artış trendi de lisanslı atık işleme tesislerinin sayısındaki artış ve ucuz hammadde temin etme imkânının ortaya çıkmasından kaynaklanıyor.

Türkiye, plastik hammaddesinde dışa bağımlı. Çukurova Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Sedat Gündoğdu’nun verdiği bilgilere göre, Türkiye her yıl 8 milyon ton plastik hammaddesi ithal ediyor. Bu oranın yüzde 9'u ise artık ithal edilen atıklarla karşılanıyor.

Doğaya tehdit: Atık maskeler!

Çöpler Türkiye'de kaynağından ayrıştırılmıyor

Çevre ve Orman Bakanlığı'nın çevreden sorumlu eski müsteşarı ve Çevre Mühendisi Prof. Dr. Mustafa Öztürk, görevde olduğu 2004-2007 yılları arasında yaptıkları araştırmaya göre Türkiye'deki tüm çöplerin toplamının 34 milyon ton civarında olduğuna dikkat çekiyor. Bunların yaklaşık 4,5- 5 milyon tonunu da plastik oluşturuyor. Ancak bu çöplerin kaynağından ayrıştırılmaması sebebiyle geri dönüştürmenin zor olduğuna dikkat çeken Prof. Öztürk, Türkiye'deki geri dönüşüm sektörünün neden ithal plastik atığa yöneldiğini şöyle özetliyor:

"Kağıt, cam, plastik, organik atıklar birlikte atılıyor. Sonradan ayrıştırılan plastiğin içinde de yüzde 30'lara varan fireler veriliyor. Yani sadece geri dönüşebilir plastik olmuyor bu atıkların içinde. Geri dönüşemeyen ambalaj atıkları gibi plastikler de oluyor. Bunları tek tek insan gücüyle ayrıştırmak gerekiyor. Bu da çok maliyetli. O yüzden kaynağından ayrışarak Türkiye'ye ithal edilen plastikler daha değerli geri dönüşümcüler için."

Çok sayıda Avrupa ülkesinde çöpler çoğunlukla kaynağından ayrıştırılıyor. Atıklar çöp kutusuna giderken plastik, cam ve kağıt olarak ayrılıyor. Türkiye'de ise kaynağından ayrıştırma işi belediyelere bırakılmış durumda. Belediyeler de çöp ayrıştırma işlemine yeterli kaynak ayırmıyor. Doç. Dr. Gündoğdu’ya göre, belediyelerin kaynağından ayrıştırmaya ayırdığı bütçe sadece yüzde 2. Gündoğdu bunun nedenini şöyle yanıtlıyor:

"Çöp altyapısına yatırım yapmak görünür değil. Bunun yerine asfalta yatırım yapmak daha görünür. Bu konuda sorun ulusal bir sistemin olmaması. Belediyeler bağımsız hareket ediyor. Kimi yapıyor, kimi yapmıyor."

Bu yüzden Türkiye'ye Avrupa ülkelerinden gelen gelen atıklar hammaddeye dönüştürmesi daha kolay olduğu için "değerli" bulunuyor.

Greenpeace'in açıkladığı verilere göre Türkiye, 2019 ve 2020 yıllarında sırasıyla en fazla İngiltere'den (yaklaşık 360 bin ton), ikinci sıra Belçika'dan (yaklaşık 220 bin ton), üçüncü sırada Almanya'dan (yaklaşık 200 bin ton), dördüncü sırada İtalya'dan (yaklaşık 100 bin ton), beşinci sırada ise Hollanda'dan (yaklaşık 80 bin ton) plastik atık ithal etti.

İthal atıkların tamamı dönüştürülüyor mu?

Doç. Dr Gündoğdu’nun verdiği bilgilere göre, Türkiye'de şu anda yaklaşık 5 bin geri dönüşüm tesisi bulunuyor. Bu tesisler ithal edilen atıklardan dolaylı ve dolaysız kâr elde ediyor. Öncelikle geri dönüşüm şirketlerine devlet önemli miktarda teşvik ödüyor. Ticaret Bakanlığı'nın verilerine göre, sadece 2021 yılında geri dönüşüm işi yapan şirketlere toplamda 69 milyon TL teşvik verildi. Geri dönüştürülen plastiğin ihraç edilmesi durumunda da KDV iadesi yapılıyor. Bankalar da geri dönüşüm şirketlerine düşük faizli kredi imkanları sunuyor.

Kazdağı''nda Ekofestival başlıyor

Ancak Türkiye'ye gelen atıkların tamamı geri dönüşemiyor.

Normalde yasa gereği bu atıkların yüzde 99’unun geri dönüşmesi gerekiyor. Geri dönüşüm konusunda çalışmalar yapan akademisyen Doç. Dr. Gündoğdu’ya göre, gerçekler yasalarla pek örtüşmüyor: İthal edilen plastik atıkların geri dönüştürülemeyen kısımları yakmaya gönderiliyor, bir kısmı da ormanların arasında gömülmüş ya da gelişigüzel sağa sola atılmış atılmış olarak karşımıza çıkıyor.

Ne kadarının bu şekilde yakılıp ya da atıldığı ise tam olarak bilinmiyor.

Atılan plastik atıklar ıskartaya çıkanlar

Yaşanan bu sorunlar nedeniyle Türkiye'de Temmuz 2021'de kamuoyunun da baskısıyla plastik atık ithalatına yasak getirilmiş, geri dönüşüm sektörünün itirazları ve hammadde talepleri sonrası ise yasak kısmen kaldırılmıştı.

Öte yandan yasak gevşetilirken atıkların geri dönüşebilirlik oranına yüzde 99 olma şartı getirildi. Ayrıca geri dönüşüm şirketlerine kota, toplam kapasitenin yüzde 50'sine de ithal plastikten, yüzde 50'sine de yerli atıktan dönüştürme koşulu konuldu.

Prof. Mustafa Öztürk, yakılan ya da ormana ve boş araziye atılarak, gömülerek "vahşi depolanan" ithal plastiklerin ıskartaya çıkan kirli plastikler, geri dönüştürülemeyen ambalaj atığı gibi plastikler olduğunu belirtiyor. Prof. Öztürk, "İnceleme yaptım. Bu atıkların yüzde 80'i ıskarta malzeme. İthal ettikleri plastiği çöpe atmak geri dönüşüm tesislerinin de işine gelmez. Bundan para kazanıyorlar. Ancak ıskartaya çıkan ve vahşi depolanan kısım da önemli bir hacimde" diyor.

Veriler açıklanmıyor

Geri dönüşümle ilgili bir sorun da verilerin tam olarak açıklanması. Hangi şirketin ne kadar atık ithal ettiği, kotalara uygun davranılıp davranılmadığı, fire oranının ne olduğu gibi sorular yanıtsız.

Doç. Dr. Sedat Gündoğdu, bu soruların muhataplarının "verileri toplayıp açıklamayan Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, bilgi edinme kapsamında verileri açıklamayan geri dönüşüm şirketleri ve bu konularda hiçbir istatistik açıklamayan TÜİK" olduğunu belirtiyor.

Prof. Dr. Gündoğdu'ya göre dillendirilen "sıfır atık" vizyonu ise yanlış anlamlandırılıyor:

"Sıfır atık vizyonu atığın sıfırlanması değil, atıkların kaynağından ayrıştırılması demektir. Atık demektir. Türkiye’de şu anda sadece poşetler ücretli satılıyor. Onun dışında cam şişeler için bir makine getirildi. O da pilot olarak Çevre Bakanlığı’nın binasında deneme aşamasında. Başka da bir uygulama yok."

Atık ithalatı yasaklanmalı

Prof. Dr. Gündoğdu, tüm mevzuatın doğru, şeffaf bir şekilde uygulanması durumunda dahi atık plastik ithalatının yapılmaması gerekiyor.

Greenpeace Biyoçeşitlilik Proje Sorumlusu Nihan Temiz de "Türkiye'nin sıfır atık vizyonu var ancak atık ithalatı olduğu sürece bunu başarmak mümkün değil" diyor. Temiz'e göre, sıfır atık ithalatı eylem planı hazırlanmalı ve yıl yıl atıkların nasıl ithal edileceği ile ilgili bir hedef koyulmalı. Sonunda da atık ithalatı sıfırlanmalı.

Türkiye'deki geri dönüşüm merkezlerinde Prof. Dr. Mustafa Öztürk'ün tahminlerine göre 1 milyon tondan fazla plastik atık geri dönüştürülüyor.

Ancak bu yapılırken Türkiye'nin suyu, havası, toprağı en önemlisi de insanı kirleniyor. "Bu tesislerde çalışan insanların ciğerlerinden mikroplastikler birikiyor" diyen Öztürk de bir an önce plastik atık ithalatından vazgeçilmesi konusunda da uyarı yapıyor.