Tahir Şilkan
Vadideki Zambak, Balzac'ın ülkemizdeki en bilinen romanıdır. Türkçeye ilk kez 1941 yılında çevrilen Vadideki Zambak'ın en başarılı çevirisini Cemal Süreya yapmıştır. Özgün adı "Le Lys Dans la Vallee" olan Vadideki Zambak, Balzac'ın İnsanlık Komedyası'nın "Taşra Yaşamından Sahneler" bölümünde yer alır. İlk kez 1836 yılında yayınlanmıştır. Romanda, olaylar 1809-1836 yılları arasında geçer.
Vadideki Zambak, taşrada ve Paris'te geçer. Vadideki Zambak'ın Felix de Vandenesse'si, Balzac'ın yaşamından büyük izler taşır. Romandaki Madam de Mortsauf, Balzac'ın tutkuyla bağlandığı Madam de Berny'den yaratılmış bir karakterdir.
***
Balzac, Tılsımlı Deri romanına konu ettiği 19-21 yaşlarında, Paris'te çok güç, yoksulluk içinde bir hayat geçirir. Avukatlık ofisindeki çalışmasını bırakarak yazar olmaya karar verdiğini ailesine açıklayacak ve Paris'e gitmiştir. Sönmüş Hayaller'in ilk iki cildinde Lucien de Rubempre karakteri gibi, elinde dizelerden oluşturarak yazdığı "Cromwell" adında oyunu vardır. Ancak Balzac elindeki oyunun hiç de düşündüğü gibi bir başyapıt olmadığının farkındadır. Henüz ne dünyayı ne de sahne uygulamalarını bilmeyen, elinden tutan, yol gösteren bir ustanın bulunmadığı Balzac hayal kırıklığı ile Taşra'ya, baba evine dönecektir.
Balzac'ı başarısız kılan, yeteneksizliği değil cesaretsizliğidir. Otuz yaşına kadar süreçteki Balzac, hem sanatçı olarak hem de özel yaşamında kadınlara yaklaşamayacak kadar cesaretsizdir. İnanılmayacak derecede utangaç bir Balzac vardır. Bu yıllarda, Balzac yeteneğini olduğu kadar dış görünüşünü de umursamamaktadır. Saçları yağlıdır, dişleri ve kendi çirkindir. Hızlı konuşmaktadır, tıraş olmamakta giysilerine dikkat etmemektedir.
***
Vadideki Zambak, Felix de Vandenesse karakteri ile, Balzac'ın hayatının değişmesinin hikayesidir. Taşradaki evlerinin yakınında, romanda Kont Mortsauf'un, gerçek yaşamda Mösyö Gabriel de Berny'in yazlık evi vardır. Bu eve, evin küçük çocuklarına ders vermek için gitmeye başlayan Felix ile Madam Mortsaul arasında tutkulu bir aşk doğacaktır. Madam de Mortsaul aradaki yaş farkını düşünerek bu ilişkiye karşı duracaktır. Ancak Felix de ihtiras ve tutkusuyla bu ilk aşkına sarılacaktır. Bu tutku gencin mahvına değil, özgüvenden yoksun Felix'in ( Balzac'ın) kendini bulmasına yardım edecektir.
Madam Mortsaul( Madam Berny), yeteneği olmasına karşın baştan savma metinler yazan, kimsenin henüz tanımadığı Felix'in içindeki romancının ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Madamın verdiği yol gösterici öğütler Felix'in yolunu aydınlatacaktır. Madam Mortsaul karşılıklı mektuplar yoluyla genç Felix'in başarısının yolunu açan kişi olacaktır.
Karşılıklı mektuplarla; aşk, kadınlar, gerçek sevgi, evlilik, din ve inançla ilgili düşüncelerini tartışırlar. Vadideki Zambak, bir tutku romanıdır, aşk romanıdır, sevgi romanıdır. Platonik aşkla yetinmeyen Felix, kocasına ihanet etmek istemeyen Madam, çocukların varlığı, evlilik bağı, muhteşem bir doğa...
Balzac, 1836 yılında ölene dek koruyucu "anneliğini" üstünden ayırmayan Madam de Berny için şunları yazacaktır:
" O benim annem, arkadaşım, ailem, eşim ve danışmanım oldu. Benim yazar olmamı sağladı, gençken beni teselli etti, bana tat almayı öğretti, bir kız kardeş gibi benimle ağladı, güldü, her gün acılarımı dindiren tatlı bir uyku gibi geldi bana...O olmasaydı büyük ihtimalle ölmüş olurdum."
Madam de Berny, bir kadının bir erkek için yapabileceği her şeyi yapmıştır.
Balzac ile Madam Berny arasında on yıl süren bir aşk arkadaşlığı olmuş, sonrasında arkadaşlığa dönüşmüştür.
Romanın ilk cümlesinde, "Körpe kökleri henüz aile toprağında sert çakıllardan başka bir şeye rastlamamış, ilk filizleri hain eller tarafından yolunmuş, açılır açılmaz çiçeklerini don vurmuş ruhların çektiği sessiz acının resmini yapacak, ağıdını en dokunaklı şekilde söyleyecek sanatçı ne zaman gelecek?" sözleriyle, Balzac'ın 21 yıllık yaşamını özetleyen Vadideki Zambak; Balzac'ın, insanlar için en büyülü sözcüğü olan aşkın ve tutkunun romanıdır.