Afganistan nereden nereye geldi?

Uzun bir dönem Afganistan tarihi, Türk tarihi (Samaniler, Gazneliler, Selçuklular, Harzemşahlar, Moğollar, Timurlular ve Safeviler) içinde şekillenmiştir. İngiliz yayılmacılığına karşı, 1838-1928 arasında üç savaş yaşandı. İngiltere, 1838 ve 1879 yıllarındaki iki savaşta da görece yenilgiye uğramıştır, 1919 yılının Mayıs ayında Afganistan’da İstiklal Savaşı olarak ünlenen üçüncü Afganistan-İngiltere savaşı başladı. 18 Ağustos 1919’da İngiltere Afganistan’ın bağımsızlığını tanıdı. Mezarı İstanbul’da olan Emunallah Han, Atatürk’ün dostuydu ve aydınlanma yanlısıydı. İngiliz kışkırtmasıyla 1928 yılında başlatılan ayaklanma ile modernleşme yanlısı Emanullah Han devrildi.

            İngilizler yarattıkları etnik ayrımcılık, kabilecilik ve yapay sınırlar ile Keşmir de olduğu gibi Afganistan’da bugün de yaşanan sorunların temellerini attılar. Pakistan’ın 1947’de bağımsızlığını kazanması ile Peştunlar iki ülke arasında bölünmüş, bu durum Peştunistan meselesini doğurmuştur. 1980’lerde Sovyetlere karşı cihatçı direnişin örgütlendiği ülke terörün ve uyuşturucunun merkezi haline gelmiştir. 2001 yılında çokuluslu güçlerin savaş alanı haline gelen Afganistan’da, Şubat 2020’de imzalanan ABD-Taliban Anlaşması ne anlama geliyor? Bu makalede Afganistan’ın geleceğini sorgulayacağız.   

            ABD-Taliban Anlaşması..

            29 Şubat 2020’de ABD ve Taliban arasında imzalanan barış anlaşması, ABD birlikleri, NATO ve uluslararası birliklerin Afganistan’dan çekilmesi için önemli bir kilometre taşıdır. Anlaşma kapsamında;  ABD 14 ay içerisinde 12.000 kişilik kuvvetini çekmeyi taahhüt etti. Buna karşılık Taliban, Afganistan topraklarını kullanan El Kaide ve diğer terör gruplarının ABD ve müttefiklerine karşı terör saldırılarını, eğitim, kaynak toplama gibi faaliyetlerini önlemeyi taahhüt etti.

Amerikalılar, çekilmeyi ‘şartlı (conditions-based)’ olarak değerlendirmektedir. Anlaşmanın önemli maddeleri şunlardır;

            (1) ABD kuvvetlerinin sayısı 135 gün içinde 13.000’den 8.600’e inecek ve 14 ay içinde yani 30 Nisan 2021’e kadar bu süreç tamamlanacaktır. ABD, hâlihazırda çekilmenin Haziran 2020’de tamamlandığını iddia ediyor.

(2) Taliban ve Afgan hükümeti arasında esir ve tutuklu değişimi ile ABD’nin Taliban üyelerine karşı uyguladığı yasağın 27 Ağustos 2020’ye kadar kaldırılması; 

- İlk ilerleme 17 Mayıs 2020’de Afgan Devlet Başkanı Ashraf Ghani ile rakibi Abdullah Abdullah’ın anlaşması oldu. Uzlaşmada ABD’nin 2020’deki verilecek 1 milyar $ yardımı askıya alması ve 2021’de yapılacak 1 milyar $ yardımı kesmesi tehdidi etkili oldu.

- Haziran ayında Afgan devleti 3000 Taliban mahkûmu salıverdi.

- Anlaşmaya göre Afgan Devleti 5000 Taliban mahkûmu, Taliban’da 1500 Afgan askerini 10 Mart 2020’ye kadar salıvermesi gerekiyordu. Afgan devlet başkanı Haziran ayında 2000 mahkûmun daha salıverileceğini duyurdu.

(3) Taliban’ın diğer grupların terör faaliyetlerini önlemesi. 

Anlaşmanın gizli ve paylaşılmayan Ek’inde uygulamayı açıklayan güvenlik dereceli işlemler bölümü var.            

Kabil’deki Afgan hükümet temsilcileri bu görüşmelere katılmadı. Kabil hükümeti için 2001 yılından bu yana karmaşık bir durumda olan siyasi, ekonomik ve sosyal kazanımları dengelenmek kolay olmayacak.

Afganlar arası görüşmeler 10 Mart 2020’de başlayacaktı ama 2019 yılındaki Afgan başkanlık seçimlerinde liderler arasında yaşanan uyuşmazlık ve tutuklu değişimi ile ilgili sorunlar nedeni ile başlamadı. Devlet başkanı Ghani ve onun rakibi Abdullah Abdullah, Mayıs 2020’de bir anlaşma imzaladı ve Haziran 2020’de önemli miktarda tutuklu değişimi yapılarak görüşmelerin başlatılması için uygun bir ortam oluşturuldu.

Taliban’ın Kabil/Afgan hükümeti ile görüşmeye başlaması önemli bir adım olmakla birlikte savaşın bitirilmesini garanti etmemektedir. ABD’nin çekilmesi sonucu bu sürecin nasıl işleyeceği, sonuçlarının ne olacağı, savaşın yeniden başlayıp başlamayacağı belirsizliğini korumaktadır. 

            ABD, NATO ve uluslararası güçlerin tam çekilmesi ve yardımın kesilmesi; Afgan hükümetinin devrilmesi ve Taliban’ın yeniden kontrolü sağlamasına yol açacaktır. Yapılan değerlendirmelere göre, Taliban 2001’deki konumundan daha güçlü bir askeri güce sahiptir ve daha fazla bölgeyi kontrol altında tutmaktadır.

Taliban ve Afgan Devleti arasında yapılan görüşmelerden nasıl bir sonuç çıkacağı ve çatışmaların durup durmayacağı belirsiz. Afgan Devlet başkanı 1990 öncesi yaşanan sorunların benzerinin ABD çekildikten sonra da yaşanmaması için Afgan Hükümetinin Afganların haklarını sınırlayan herhangi bir anlaşmayı imzalamayacağı sözünü verdi. Buna karşın, Taliban’ın tavrı ve açıklamaları net değil. Taliban döneminde yaşayan ve o dönemi hatırlayan özellikle kadınlar endişeli.

            Askeri ve güvenlik durumu..

Haziran 2020 itibarı ile NATO liderliğindeki Afganistan Görevi’nde 8.000’i Amerikalı olmak üzere 16.000 askeri personel bulunmaktaydı.  RSM, Afgan Silahlı Kuvvetleri’nin (ANDFS) mevcudu Ocak 2020 rakamlarına göre 281.000’dir.

Ekim 2018 de paylaşılan şehirlerde Afgan hükümetinin kontrol ve etkisi %53’dür. Bu dönemde şehirlerin %12’si teröristlerin kontrol ve etkisi altında, kalanın %34’ü çatışma bölgesindeydi.

Afgan Devlet başkanı Ghani, ABD’nin mali desteği olmazsa ordularını 6 aydan fazla destekleyemeyeceklerini açıkladı. ANDFS hakkında pek çok olumsuz değerlendirme var;

- Afgan Ordusu’nda (ANDFS) devamlılık yok, %35 kadarı her yıl terk ediyor.

- Eğitim çok kısa ve eğitimin kalitesi düşük.

            Taliban, IŞİD ve El Kaide..

Taliban’ın lideri Haibatullah Akhundzada, müminlerin Emiri olarak bilinmektedir. Yönetim şekli, kendilerine özgü Afganistan’ın İslami Emirliği olarak tanımlanmaktadır. Taliban liderliğinin, gösterdiği olumlu değişimle geçmişe göre daha uzlaşmacı ve uyumlu yapıya büründüğü görülmektedir. Taliban, 60.000 kişilik aktif bir kuvvet yapısıyla büyük şehirlerde yüksek düzeyde saldırılar yapabilecek güçtedir. ABD yetkililerinin büyük çoğunluğu, Taliban’ın askeri dengeleri göz önünde bulundurarak, Afgan hükümetine büyük bir tehdit oluşturmadığını düşünmektedir. ABD, bu varsayımla kuvvetlerini çekmeyi düşünürken, bu dinamik ve dengeler kısa sürede değişebilir.

            Afgan IŞID’ına gelince; ISKP (Islamic State-Khorasan Province) olarak bilinen ISIS-K’nın 2.000-4.000 arasında bir kuvveti olduğu düşünülmekteydi.

Makalenin devamı ve geniş versiyonu için;

 https://www.academia.edu/44330040/Afganistan_nereden_nereye_geldi